Минзәләнең сайрар былбылы

 Минзәләнең сайрар былбылы

Гөлшат Зәйнашеваны Сарман районы да, Тукай районы да үз кызлары дип саный. Ә без, Минзәлә районы Югары Тәкермән халкы, аны Минзәләнең сайрар былбылы дип беләбез, чөнки аның шигырьләрендә туган авылы -  Тәкермән!

                     Тәкермәндә узган балачагы

Ярты гасырлык күпкырлы иҗаты, йөздән артык җәүһәрдәй  җырлары белән татар халкының тирән ихтирамын казанган шагыйрә Гөлшат Хисам кызы Зәйнашева1928 нче елның 13 нче гыйнварында Сарман районы Иске Теләнче авылында дөньяга килә. 1930 нчы елда Хисам абый  кулак дип Архангельск өлкәсендәге җанкыйгыч Соловки лагерена озатыла, шунда һәлак була.  Репрессия корбаны буларак соңрак аклана.

   Берсеннән-берсе кечкенә биш бала белән йорт-җирсез, ач-ялангач, хәерче хәлендә ялгыз калган Әнвәр апа ике яшьлек Гөлшатны Хисам абыйның бертуганы - Минзәлә районы Югары Тәкермән авылында яшәүче Маһнуй апага асрамага илтеп бирергә мәҗбүр була. Чаллы-Минзәлә юлыннан ерак түгел урнашкан матур табигатьле бу авыл балачак хатирәсе булып Гөлшат күңелендә гомерлек якты эз калдыра:

Нинди авыл ул, дисәгез,

Моңлы авыл Тәкермән.

Китсәң, сагынып кайтасың,

Мәңге чыкмый хәтердән.

   Гөлшат апа Сарман якларында туса да, туган җире дип Тәкермәнне атый. “Сарман мине  кабул итмәде”,- дигән сүзләре авылдашлар күңелендә уелып калган.

Нигә моңлы син дип сорамагыз,

Җырларымда Сарман сагышы.

   Чыннан да, ана назына коенып  яшәр вакытында  аны асрамага бирәләр.  Сөйләшә башлавы, дөнья белән танышуы да Гөлшатның нәкъ Тәкермәндә була. Балачагы авыр елларга туры килә. Әбиләр истәлекләре буенча, Маһнуй апа кызны үз баласыдай ярата. Өйләре янәшәсендәге кибеттә сатучы булып эшли, танылган тегүче була - бөтен авылны киендереп тора. Гөлшат апаның һәрвакыт зәвыклы киенә белүендә аның да өлеше бар. Ә Хөрмәкәй  абый бик холыксыз була, ул тузынган көннәрдә  Гөлшат күршеләрдә кунып кала. 

Булды кагылып-сугылып,

Ятимлекләр күргән чагым.

Күгәрчен баласы кебек,

Йортсыз-җирсез йөргән чагым.

                                                         (“Үзем турында”)

Авыр сугыш елларында үстем,

Балда-майда гына йөзмәдем.

Юлны шадралатып уелып калды

Чабатадан йөргән эзләрем.

                                                             (“Авыр сугыш елларында үстем”)

 Бу эзләр Гөлшат апаның йөрәгендә дә мәңгегә уелып кала.

Гөлшат Зәйнашева тормышында 3 әни.

   Авылда вакытта Гөлшат апа ач-ялангач булмый, Маһнуй апаны әниседәй якын күрә. Гомер буе аңа рәхмәтле булып яши.

Кояш гомере телим мин,

Әнием, сиңа!..

Бу юллар, һичшиксез,  Маһнуй апага багышлангандыр. “Үзеңне тәрбияләп үстергән анага мәхәббәт, ананы олылау – балаларның изге бурычы,”- ди ул. Еллар узгач, Гөлшат апаның кияве атаклы хокук белгече Рафаиль Вәли улы Шакирьянов Тәкермән зияратыннан Маһнуй апаның каберен эзләп таба, аңа яңа чардуган койдырып, кабер ташын яңарта. Халкыбызга танылган шагыйрәбезне биргән Маһнуй апа кабере хәзер билгеле. Күп еллар элек авылыбызның мулласы булган Диястин бабай: “Бу каберне эзләп килерләр, мин булмам, авылдашлар, истә тотыгыз, Маһнуй җәсаде  шушында күмелгән ”, -  дип әйтеп калдырган була.

     Гомумән, Гөлшат апа тормышында 3 әни, өченчесе- мәшһүр композитор Сара Садыйкова.  “Кайвакыт ул миңа әнием кебек тоела иде. Әллә әнисез үскәнгә, мин аңа әниемә елышкан кебек, серләремне сөйли идем, кайгы-хәсрәтләрем белән уртаклаша идем... Сара апа мине аналарча юата иде. Менә шулай мин аны әнием кебек якын күрдем, дустым, сердәшем, ахирәтем итеп яраттым. Ә бит ул үзе дә мине кызы кебек күрә иде.”

“Өй артымда гына инеш акты...”

    Аларның өе түбән очта, бакча артларында инеш,  инешнең  буеннан - буена  куе таллык . Урман йөрәгеннән чыккан умарталык чишмәсе бүәне (буаны бездә шулай атыйлар) туендыра, бүәдән, су буенда 3 чишмә кушылып, инеш башлана. Инеш суы Хәсем яры суы белән кушылып, көчле генә агым булып, Бака күленә барып тоташа. Яздан көзгә кадәр бөдрә таллы инеш буенда сандугачлар тавышы тынмый.  Җәйге кичләрдә сандугач сайравы белән бака туе җыры авылга искиткеч бер ямь бирә. Менә шушы гүзәллекне Гөлшат апаның күп шигырьләреннән укып була:

Өй артымда гына инеш акты,

Инеш буйларында калмадым.  

                                                                ( “Инешемә”)

Туган ягым- гөлләр иле,

Гөлгә тиң таллар иле...

Туган якның гүзәллеген

Мәңге күреп туймамын!..

                                                               (“Гөлләр иле”)

Бөдрә таллар яшел ефәк

Күлмәген кигән.

Таллар да никтер моңаеп

Башларын игән.

                                                            (“Күл буена килсәң иде”)

   Урман, су буе, чишмә, сандугач, топольләр ...

Җырлап кайтып киләм борма юлдан,

Мең тавышлы көен көйли урман.

Яшел аланнары-чиккән юрган,

Сабый чагым әллә шунда калган?..

   Сабый чакта, үсмер елларда калган хатирәләр гомерлек була. Урман-кырларны, елга-күлләрне ул чакта аеруча игътибар белән күзәткәнгәме, беренче мәртәбә күргәнгәме – алар күз алдыннан китми. Еллар уза тора, тормыш мәшәкатьләре арта. Инде күпме илләр- җирләр күрергә туры килсә дә, андагы матурлыклар балачактагы авыл урманын да, челтерәп аккан  чишмәләрне дә алыштыра алмый, чөнки анда безнең эзләр юк. Үземнән чыгып әйтә алам, дөнья матурлыгын Гөлшат апа да нәкъ балачагыннан алып җырга салгандыр. Без аның һәр җырын тыңлап, җырлап үскән кешеләр. Урманыбыз гомер-гомергә авылны җылытучы, туйдыручы изге урын булган.  Зәйтүнә әбием, Зөһрә апалар белән уйнап үскән Гөлшат апа да урманның һәр агачын, куагын белгәндер. Урманда ул җанына тынычлык, юату тапкандыр, авыр уйлардан арынгандыр. “Урманнарда йөрдем”, “Кердем карурманнарга”, “Җәйге урман”  - тирән мәгънәле җырлар.

Су буе.

Су буенда тал бөгелә,

Бигрәк нечкә тал икән.

Таллар булып бөгелсәң дә,

Туган илдә кал икән.

 Су буенда тал бөгелә

Суга сузып яфрагын.

Керфегемә сөрмә итим

Туган җирнең туфрагын.

                                         (“Су буенда тал бөгелә”)

   Тәкермәннең су буйлары Гөлшат апа йөрәгендә аеруча якты эз калдыра. Балачакта көне буе су буенда уйнау, бәпкә саклаулар,  су керүләр,  Борау чишмәсеннән су ташулар, кер чайкауларны онытырлыкмы соң!

Шаулы диңгез түгел, тын инештә

Су коенып, йөзеп үстем мин.

Сандугачлар белән бер улактан

Саф чишмәдән сулар эчтем мин...

  Кайтсам, туган авылым ятсынмасмы?

  Бар гомерем узды шәһәрдә.

  Бәбкә саклап, казлар көтеп кенә,

  Их, бу җирдә кабат яшәргә!

                                                                (“Их, бу җирдә кабат яшәргә!”)

Тәкермән су буйларында

Чыңлый казлар тавышы.

Казлар кычкырган тавыш ул-

Безнең йөрәк сагышы.

                                                                             (“Тәкермән авылы”.)

Авылым чишмәләре.

   Гөлшат апа Тәкермәнгә бик еш кайтып йөри алмый. Бездә  халык бик кунакчыл, югыйсә, аны авылның һәр кешесе үз туганыдай кабул итәр иде. Гөлшат апа тыйнаклыгы белән аерылып торган. Ә авылга кайткач, иң беренче ул су буйларында калган балачагын эзләгән.  “Әйдәле, Сәлахи, су буйларын әйләнеп кайтыйк”, - дип әйтә торган булган ул яшьлек дустына.   Гөлшат апа, Сәлахи абыйлар белән бергә  чишмәгә алып төшә торган кыйгач юл да, яр  ишелү сәбәпле, инде күңелдә генә калды. Ә нефтьчеләр җир мае эзләгәндә бәреп чыккан  Борау чишмәсе авыл тарихын саклап ага да ага. Бәхетләрен читтән тапкан авылдашлар су буйларын, өч чишмәне, топольләрне сагынып туган якларына кайталар.

 Белсәң иде, авылым, чит-ят җирдә

Бу башымнан ниләр кичкәнен.

Эчимсәнә бер йотым суыңны,

Ярларына ятып чишмәңнең.

                                                                                   (“Газиз туган авылым”)

И авылым, чишмәләрең,

Әйтерсең сеңелләрем.

Кушылып челтерәр идем,

Белсәм әгәр телләрен.

“Була бит дөньяда чишмәләр “ шигырендә  Тәкермәннең өч чишмәсен дә танырга була: кодрәте көчле һәм ярсулы ( хәзерге “Изге чишмә”, эшмәкәр, авылыбыз кияве Азат Кәримов аны даими төзекләндереп, матурлап торганга, “Азат чишмәсе” дип тә атыйлар); тын гына агышлысы- Борау чишмәсе;  иясез, исемсез, хуҗасыз – монысы кое рәвешендә эшләнгән, заманында су алганда бер кыз төшеп үлгәч, таш белән күмелгән чишмә.

Чишмә ул, мөгаен, җир-суның

Күз яше, сөюе, сагышы.

Авылыбыз халкы хәзер дә чишмә юлына тузан төшерми: һәрвакыт аны төзекләндереп тора, тәртиптә тота, су буенда сандугач җыры тынмый.

И туган як, газиз туган як,

Бишегемә былбыл кунган як.

Сандугачлар белән сайрашып,

 Сабый чагым узган як.

                                                 (“Газиз туган ягым”)

Әйтеп бирсәм җыр белән,

Шундый безнең туган як:

Талга былбыл кунган як;

Былбыллар да үзебезчә

Моңлы сайрый торган як.

Чишмә саен мөлдерәп

Көмеш сулар тулган як,

Суы татлы булган як;

Эштә уңган,хезмәт сөяр

Халкы затлы булган як.

                                               (“Шундый безнең туган як”)

Туган ягымда бер кош бар,

Кеше түгел, кошларның да

Туган җире бер генә.

                                            (“Туган ягымда”)

   Гөлшат апаның һәр шигырендә туган ягын сагынуны,  мәхәббәтне күрәсең. Ул аны кычкырып җырламый, оялчан гына, тыйнак кына моңлана.  Шуңа күрә бу шигырьләр халкыбыз күңеленә  җыр булып күчкән. “Шәһәрләр булган- беткән. Кешеләр яшәгән- сөякләре дә калмаган. Китап калган да, җыр калган!”- дигән юлларны ишеткәнем бар. Гөлшат апа җырлары да үлемсез!

Топольләр.

   Тәкермән авылының тагын бер үзенчәлеге бар:   олы юлдан авылга кадәр топольләр аллеясе сузылган, урамнарда да нәкъ менә топольләр шаулап утыра иде. Хәзерге су буенда элек ихаталар булган, ул урында хәзер ике тополь авылым хатирәсен саклый.

 Кайттым туган  якларыма

Сезне сагынып, топольләр.

Кирәкми миңа, кирәкми

Сез булмаган ят  илләр.

Мине дә сагынган кебек,

 Шаулыйсыз, топольләрем.

Күңелем туйганчы тыңладым

Яфраклар лепердәвен...

                                            (“Топольләр”.)

Авылымның топольләрен,

Белмим, кемнәр утырткан.

                                                       (“Туган авылым урамы”.)

 Туган авылым урамы.

   Заманында Гөлшат апаның “Туган авылым урамы” җырын җырламаган як калмагандыр. Кемдер аны “авылымның миләшләре”, кемдер “имәннәре” дип үзгәртеп башкарды. Шулай итеп бу җыр һәр авылның визит карточкасына әйләнде.

   1990 нчы елларда Гөлшат апа Казан  авыл хуҗалыгы институтына студентлар белән әдәби очрашуга килә, Минзәлә районыннан килгән укучылар белән кызыксына. Аңа Тәкермәннән җырчы кызыбыз Дилә укый, ул очрашуга киләчәк , диләр. Гөлшат Зәйнәшева апам белән бу кичтә аерым сөйләшеп утыра, туган ягына булган сагынуын, мәхәббәтен күзләренә тулган кайнар яшьләре сөйли. Балачак, үсмер  елларында бергә уйнап үскән  авылдашларын Гөлшат апа исемләп хәтерли, аларның хәлләрен сораша. Безнең әбиләр, Зөһрә апалар белән дус булуын әйтә. Зәп-зәңгәр күзле Зәйтүнә апа оныгы буласың инде син, ди. Апам бу очрашу мизгелләрен кадерле истәлек итеп йөрәгендә саклый. Шунда ул күңелен тырнап торган бер сорауны бирә: 

• Гөлшат апа, “Туган авылым урамы” җыры кайсы авылга атап язылган?
• Бу җырымны  мин Тәкермәнгә багышладым, туган авылым топольләрен гомерем буе сагынып яшим, - ди.

И авылым, уйлый күрмә мине

Оныткан дип авылы турында.

Ничек онытыйм- алтыннардан өстен

Син үстергән икмәк кулымда.

                                                                (“Татар авылы”.)

Тагын кайттым әле авылыма,

Төшләремә кереп йөдәтте.

Бәлки, ял иттерер авылым өе

Сагынулардан арган йөрәкне...

Чәчәк аткан   яран гөле белән

Ямьле безнең авыл өйләре.                                        

                                                                (“Авылым гөлләре”.)

   Тәкермәндә һәр өйнең тәрәзә төбендә яран гөлләр чәчәк атып утыра. Бу үзенчәлекне дә Гөлшат апа күреп алып, шигырьгә салган.

Тәкермәннең үз кызы.

   Гомумән, Минзәлә, Тәкермән халкы Гөлшат Зәйнашеваны  үз кызы дип яши. Шигырьләреннән таныш урыннарны укый, аның белән бергә яшьлегенә кайта, хыялланып яши.

   1982 нче елның 29 нчы маенда Гөлшат апа бертөркем танылган иҗат әһелләре белән Минзәлә районы Тәкермән авылына очрашуга кайтты, авылдашларын  халкыбызның “ак калфак”лы мәшһүр композиторы Сара Садыйкова  белән таныштырды. Инде бу вакыйгага кырык еллап вакыт үткән,  ә ул очрашу халкыбыз күңелендә мәңге җуелмаслык хатирә булып калды.

   1990 нчы елларда Гөлшат апа  Тәкермән сабан туена кайткан иде. Мин аның шигыренә Ринат Гобәйдуллин көенә язылган “Тәкермән” җырын җырлап күрсәттем, тик ул шигырь белән көйнең туры килмәвен әйтте. Шулай итеп, “Тәкермән “ җыры халыкка барып җитә алмады.

   Гөлшат Зәйнашева шигырьләре  гади, аңлаешлы телдә язылган. Алар хис, моң белән яралган. Шуңа күрә китаплары халык кулыннан, җырлары халык күңеленнән төшми.  Ул гади кеше, җир кешесе  өчен күбрәк иҗат итә. Аның шигырьләрендәге матурлык хезмәт белән бәйләп алып барыла, чөнки ул тынгысыз җанлы шагыйрә.  Авылдашлар әйткәнчә, Тәкермән халкына эш җене кагылган. Безнең халык җир җимертеп эшли дә, ял да итә белә. Ә Гөлшат апа шул казанда кайнап үскән кеше.

Гөлшат Зәйнашева исеме мәңгеләштерелде.

   2019 елда  Минзәлә районы Югары Тәкермән авылында әһәмиятле вакыйга булды. 12 нче декабрьдә “Мәдәни мохит” илкүләм  проекты кысаларында төзелгән, үз эченә китапханәне дә сыйдырган мәһабәт бина - авыл мәдәният йорты ачылды. Аңа хаклы рәвештә авылдашыбыз, күренекле татар шагыйрәсе, Г. Тукай исемендәге дәүләт премиясе иясе,  Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе Гөлшат Зәйнашева исеме бирелде. Клуб ачылу тантанасында үткәрелгән кичәдә барлык авыл халкы,  зур кунаклар катнашты. Кичә авылдашларыбыз Марс Шабаев, Габделхәй Сабитов, Гөлшат  Зәйнашева әсәрләре белән үрелеп барды. Өч сәгать барган тантана авылым гимнына әйләнгән Гөлшат апаның  “Туган авылым урамы” җыры белән тәмамланды.

 Хушлашмый китте.

 Олы юлда Тәкермәнгә чакырып торучы стелла (анда Гөлшат Зәйнашева шигыре язылган), мәктәптә шагыйрәбезгә куелган истәлек тактасы, хәзер  авылыбыз мәдәният учагы...  “Бер Гөлшат апа өчен бу кадәр игътибар күп булмасмы соң?”- дип сорады кияве Рафаил әфәнде.

    - Әйе, безнең авылдан чыккан язучыларыбыз Марс Шабаев, Габделхәй Сабитовлар. Без аларны авылдашларыбыз итеп якын итәбез, ә Гөлшат апаны туганыбыз кебек яратабыз!- дидем мин. Шушы сүзләрдән барысы да аңлашылды. Әйе, Гөлшат апа Тәкермәннән хушлашмыйча китте. Хәзер ул якташлары, авылдашлары күңелендә мәңге яши.

Тагын күрешергә булсын,

Хушлашмый китәм.

Сезнең белән бер күрешү

Бер гомер икән!..

P.S. Ни өчен Гөлшат Зәйнашеваны  апа дип атыйм, чөнки мин үз-үземне белә-белгәннән бирле Гөлшат апа җырларын җырлап үстем, һәр җыры күңелем түренә кереп калган. Тәкермән авылы мәдәният йортын ачарга әзерләнгәндә Гөлшат Зәйнашеваның  2018нче елда чыккан “Шигырьләр, пьесалар, хатирә” китабы кулыма килеп керде. Вакыты җиткәндер, шунда аның шигырьләреннән авылыбызны таптым. Гөлшат апа Сарман сандугачы түгел, Минзәлә былбылы икәненә иманым камил.  Кызганыч, яшьлегем , тыйнаклыгым аркасында үземне кызыксындырган сорауларга аннан җавап ала алмадым. Аны якыннан белүче авылдашларым да күптән бакыйлыкка күчте. Кешенең кем икәнен беләсең килсә, иҗатын өйрән! Димәк, әле соң түгел.